Choya

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Maria Fiódorovna, Emperadriz Consort de Rusia con as suyas choyas pintata por Konstantin Makovsky (1839-1915).

Una choya ye un ornament artistico feito por un regular con chemmas (piedras preciosas, piedras semipreciosas u chemmas organicas) y metals preciosos que tamién puet incluir cualsiquier atro elemento, y que por un regular as personas levan como elemento decorativo sobre a piel u a ropa.

En o caso d'os metals preciosos se fan servir materials con una determinata pureza que se diz "lei" y que s'expresa en a unidat tradicional dita quirat.

As tecnicas pa fer choyas fan part de l'arte y l'oficio d'a choyería, d'a orfebrería y l'archentería, y comprenden l'uso d'unas ferramientas especificas como o buríl, cisel y encunyo y unas operacions concretas d'esmaltar, filigranar, incrustar, ecetra.

Archenters y orfebres de feito fan as mesmas cosas y en os antigos tiempos constituiban un solo gremio.

As choyas pueden tener un uso lituchico, y en son eixemplo os pectorals. Os copons y as custodias d'a liturchia cristiana fan part d'o grupo de piezas d'a orfebrería y archentería. Ye famosa a custodia d'Exatiba que o papa Aleixandre VI dió a Exatiba con o primer archent sustraito d'America.

Etimolochía

A palabra choya se troba en textos medievals aragoneses de diferents sieglos, se remonta a lo latín GAUDIA, (relacionau etimolochicament con "goyo" < GAUDIUM), y no responde a la fonetica aragonesa sino a la de l'occitán septentrional y la d'a mes gran part d'as luengas d'Oil. En realidat provién d'o petavin joi(e) y d'o lemosín joia, dende a on que entró en a luenga literaria occitana a traviés de la poesía trovadoresca. Ye a mesma lei fonetica que ha actual en a evolución dende GAMBA ta jambe u dende GARRA ta jarret. En aragonés actual se fa servir amplament o castellanismo hoya, con o mesmo orichen en as luengas d'Oil y d'Oc antigas.

En aragonés escrito de zaguers d'o sieglo XX y primers d'o sieglo XXI ye común veyer escrito alfaya por trobar-se en o diccionario d'Andolz. Andolz lo trobó en unas fuents puntuals y muito concretas, fuents a on probablement no facioron una correcta interpretación ortografica, (en a ortografía de l'aragonés medieval y d'os elementos romances en latín medieval a vegadas o fonema africau d'a ch s'escribe i: iermano, Boria, Iaca, iazer). Francisco Javier Terrado Pablo troba a parola alfaja (ye dicir /alfacha/) en l'aragonés teruelano d'o sieglo XV, con o significau d'"obchecto d'uso domestico feito de metal" y da una etimolochía dende l'arabe Al Hachah (transliteramos a letra chim arabe con o digrafo ch), que significa "obchecto necesario", "obcheto valioso".