Ir al contenido

Participio fuerte en aragonés

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Verbos irregulars
en aragonés

Por diftongación d'a radiz

Acabaus en -iar (no freqüentativos)
Acabaus en -iar (freqüentativos)
Acabaus en -nyer u -nyir
Acabaus en -uir
Acabaus en -ducir

Con epentesi antihiatica
Acabaus en -yer
Acabaus en -yir

Participios fuertes
Pasaus perfectos fuertes

O participio fuerte en aragonés se remonta a participios latinos con una terminación en -SU, dezaga de vocal u de consonant. Son participios irregulars que tienen l'acentuación en a radiz en cuenta de tener-la en o morfema de participio. Bi n'ha en totas as parlas aragonesas pero historicament bi ha una tendencia a desapareixer por substitución por o participio regular. On millor se conservan ye en aragonés centro-oriental.

Derivan d'un participio latino en -SU dezaga de vocal u d'un participio latino rematau en -TU dezaga consonant

Remataus en -so[editar | modificar o codigo]

Derivan d'un participio latino en -SU dezaga de vocal. En as parlas altoaragonesas actuals se documenta meso, malmeso y preso. En aragonés medieval se documenta admeso, confeso y excluso. En verbos propios d'o rechistro culto u tecnico como emitir se puet fer servir o participio fuerte (emeso).

Remataus en -ito[editar | modificar o codigo]

Derivan d'un participio latino rematau en -CTU y son feito, dito, cueto, escueto, recueto y frito. En aragonés medieval ye bien documentau esléito. Muitos d'estos participios son escritos s'escribiban en a ortografía medieval con -y- en cuenta de -i-, indicando que no ye a vocal acentuada: feyto, sleyto, cueyto, ecetra.

En aragonés medieval os verbos irregulars remataus en -uir, cultismos u semicultismos derivatos de verbos latinos remataus en -UERE podeban tener participios fuertes (destrúito, estrúito), relacionaus con participios en latín tipo DESTRUCTU.

Os verbos irregulars remataus en -ducir, derivaus d'o latín DUCERE (verbo que tien como participio DUCTU) pueden tener en aragonés un participio fuerte en -ito, como ye o caso de adueito en aragonés medieval.

Os verbos irregulars remataus en -enyer u -enyir teneban tamién participios fuertes, (constreyto), que derivaban de participios en latín remataus en -ICTU-M, (CONSTRICTUM).

Remataus en -(p)to[editar | modificar o codigo]

Derivan d'un participio latino rematau en -PTU y son roto y escrito (en o luengache medieval se puet escribir scripto).

Remataus en -rto[editar | modificar o codigo]

Derivan d'un participio latino rematau en -RTU y son farto, muerto, tuerto, ubierto, despierto, durmierto, sufierto y sirvierto. En aragonés medieval tenemos tamién inserto.

Remataus en -lto[editar | modificar o codigo]

Derivan d'un participio latino rematau en -LTU y en as parlas altoaragonesas actuals en tenemos como eixemplo suelto. En aragonés medieval tenemos absuelto y falta.

Remataus en -sto[editar | modificar o codigo]

Derivan d'un participio latino rematau en -STU y en as parlas altoaragonesas actuals en tenemos como eixemplo puesto, quiesto, visto y respuesto.

Participios de verbos irregulars con epentesi antihiatica y afins[editar | modificar o codigo]

Os verbos irregulars con epentesi antihiatica y os verbos irregulars remataus en -yir pueden presentar participios irregulars fuertes: cáito, tráito, fúito, múito, en aragonés centro-oriental. Ye notable que os dos primers se troben en aragonés chistabín, parla aragonesa oriental on actualment se fa servir o participio en -ido u -iu. Bel autor se planteya que bi haiga habiu una translación acentual dende os participios regulars caíto, traíto, fuíto y muíto.

En aragonés medieval os verbos irregulars remataus en -uir, cultismos u semicultismos derivatos de verbos latinos remataus en -UERE podeban tener participios fuertes (destrúito, estrúito).

Atros[editar | modificar o codigo]

Provinient d'atro orichen ye o caso de seco.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]


Gramatica de l'aragonés
Fonetica Accentuación · Apocopa · Oclusivas xordas intervocalicas · Cheada · Diftongación debant de Yod · Diftongos · Disimilación · Elisión · Epentesi antihiatica · Esdrúixols · Eufonía · Fonolochía · Hiatos · Metafonia · Metatesi · Protesi velar · Sincopa · Sonorización dezaga de liquida ·
Morfolochía Adverbios (Adverbios d'afirmación · Adverbios de dubda · Adverbios espacials · Adverbios espacials deicticos · Adverbios de negación · Adverbios de tiempo · Adverbios de manera · Adverbios de quantidat · Adverbios d'opinión) · Locucions adverbials en aragonés (Locucions adverbials d'afirmación · Locucions adverbials de dubda · Locucions adverbials espacials · Locucions adverbials de negación · Locucions adverbials temporals · Locucions adverbials de manera · Locucions adverbials quantitativas) · Articlos definius · Articlos indefinius · Chenero · Conchuncions (Adversativas · Copulativas · Coordinativas · Dischuntivas · Completivas · Condicionals · Causals · Concesivas · Consecutivas · Comparativas · Finals · Subordinativas · Temporals)· Adchectivos (Qualificativos · Colors · Chentilicios · Grau comparativo · Grau superlativo · Demostrativos · Exclamativos · Indefinius · Numerals cardinals · Interrogativos · Numerals ordinals · Posesivos) · Numero (Substantivos incontables) · Pronombres (Pronombres demostrativos, Pronombres indefinius, Pronombres relativos · Pronombres personals · Pronombres adverbials: pronombre adverbial en/ne, pronombre adverbial i/bi/ie) · Infixo · Prefixo (Prefixos cultos) · Sufixo (Sufixos cultos) · Preposicions · Locucions prepositivas · Verbos (Verbos auxiliars · Verbos de movimiento · Verbos pronominals · Verbos freqüentativos) · Conchugación verbal (Primera conchugación · Segunda conchugación en aragonés · Tercera conchugación en aragonés · Conchugacions incoativas · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -eixer · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -ir · Verbos irregulars · Modo indicativo · Modo subchuntivo · Modo imperativo · Tiempos verbals · Verbo estar-ser · Verbo haber) · Locucions verbals · Perifrasis verbals
Sintaxi Concordancia · Estilo directo · Estilo indirecto · Negación · Sintagma adchectival · Sintagma nominal · Sintagma verbal · Complemento de rechimen verbal · Orden de pronombres · Combinacions de pronombres febles en aragonés · Voz pasiva · Oracions con infinitivo · Oracions de relativo · Oracions completivas · Oracions temporals · Oracions causals · Oracions finals · Oracions consecutivas · Oracions concesivas · Oracions condicionals · Oracions comparativas · Oracions impersonals
Lexicolochía Adchectivación · Anglicismos · Arabismos · Basquismos · Castellanismos · Catalanismos · Celtismos · Chermanismos · Cultismos · Fitonimia · Galicismos · Goticismos · Helenismos · Italianismos · Leyonesismos · Lusismos · Miconimia · Mozarabismos · Neerlandismos · Nominalización · Occitanismos · Persismos · Semicultismos · Superstrato francico · Toponimia (Hidronimia · Odonimia · Oiconimia · Oronimia) · Tudesquismos · Turquismos · Zoonimia
Ortografía Ortografía medieval · ACAR · Uesca · SLA